Πληροφορίες
Ο Πατσός (αναφέρεται και ως θηλυκό, η Πατσός) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Αμαρίου, στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης της Κρήτης. Βρίσκεται σε υψόμετρο 490 μέτρων. Απέχει από το Ρέθυμνο 24 χιλιόμετρα.
Ιστορία
Το σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου μέσα στο ομώνυμο φαράγγι, στη πραγματικότητα μια βραχοσκεπή μήκους 14 μέτρων και βάθους 6,5, λατρευόταν κατά την αρχαιότητα ο Ερμής ο Κραναίος και ήταν γνωστό ως Κραναίο Άντρο. Ίχνη λατρείας στο σπήλαιο χρονολογούνται από την μεσομινωική εποχή, μπορεί και παλαιότερα. Στο σπήλαιο έχει εντοπιστεί βωμός καθώς και επιγραφή η οποία αναφέρει Ερμή Κραναίω Δώρος Στεφάνω ευχήν. Οι ανασκαφές στο σπήλαιο άρχισαν το 1885 από τον Ιταλό αρχαιολόγο Φεντερίκο Άλμπερ. Ανάμεσα στα ευρήματα συμπεριλαμβάνονται ένα μπρούτζινο εγχειρίδιο, μπρούτζινα ειδώλια τα οποία απεικονίζουν άντρες, γυναίκες και διάφορα ζώα, και πολλά όστρακα τα οποία χρονολογούνται από την υστερομινωική μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο. Επίσης έχει εντοπιστεί τμήμα νεκροταφείο του 4ου αιώνα π.Χ., στο οποίο ανασκάφτηκαν 19 τάφοι οι οποίοι ήταν όλοι συλλημένοι. Σε σωστική ανασκαφή η οποία πραγματοποιήθηκε το 1989-1994 εντοπίστηκε ακέφαλο άγαλμα του Πανός, κέρατα ταύρου αποτεθημένα σε κοιλότητα των βράχων, κύπελλα της αρχαϊκής περιόδου και στάχτη από πυρά της ελληνιστικής περιόδου. Τριακόσα μέτρα βορειότερα βρίσκεται το σπήλαιο Φουρναρέ. Ο αρχαιολόγος Πολ Φωρ πραγματοποίησε μικρές ερευνητικές τομές στο σπήλαιο Σπηλιάρι, περίπου 600 μέτρα δυτικά του χωριού, και ανέσκαψε δύο καρινωτά όστρακα τα οποία χρονολόγησε στην πρωτομινωική ή μεσομινωική εποχή. Στη θέση Πλάκες ή Χάρακες έχουν βρεθεί ερείπια μινωικού οικισμού και στη θέση Κεφάλια ερείπια ρωμαϊκού οικισμού. Έχει προταθεί ότι η αρχαία πόλη Ολόπυξος βρισκόταν κοντά στο Πατσό, λόγω των δύο τελευταίων συλλαβών του ονόματός της (Πυξός), τα οποία θεωρείται ότι σώθηκαν παραφθαρμένα στο όνομα του σύγχρονου οικισμού. Άλλη πιθανή θέση θεωρείται το Ροτάσι Ηρακλείου. Η Ειρήνη Βαρουχά-Χριστοδουλοπούλου ανακοίνωσε στο Γ΄ Κρητολογικό Συνέδριο ότι στη Πατσό έχουν βρεθεί χάλκινα νομίσματα Κυδωνιών του Δομιτιανού και βυζαντινά νομίσματα, υπονοούντας κατοίκηση εκείνη τη χρονική περίοδο. Στη Πατσό σώζονται ερεπία μεγάλου ναού, αφιερωμένος στη Γέννηση της Θεοτόκου, ο οποίος έχει χρονολογηθεί στις αρχές του 14ου αιώνα. Στο ναό, ο οποίος έχει κτιστεί στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο, σώζονται τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Το 1357 αναφέρεται ότι η Πατσός ήταν έδρα ορθόδοξου επισκόπου, οπότε μπορεί ο ναός της Παναγίας να ήταν επισκοπικός. Η ετυμολογία του ονόματος Πατσός δεν είναι γνωστή, με την πιο πιθανή θεωρία να αποδίδει το όνομα στο επώνυμο Paço ή Pazo το οποίο αναφέρεται σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα. Το χωριό αναφέρεται ως Pazzo το 1577 από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι και Pazzò από τον Βασιλικάτα το 1630. Στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 αναφέρεται ως Pazzò, με 110 κατοίκους και 773 οφειλόμενες αγγαρείες. Κατά την τουρκοκρατία, το χωριό είχε μουσουλμανικό πληθυσμό. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, στο χωριό κατοικούσαν 20 τουρκικές οικογένειες. Στην απογραφή του 1881, το χωριό είχε 287 Τούρκους κατοίκους και 14 χριστιανούς και ανήκε στο δήμο Μέρωνα. Το 1900 το χωριό ανήκε στον ίδιο δήμο.
Το 1920 ο Πατσός υπαγόταν στην κοινότητα Παντάνασσας, αλλά το 1930 ορίστηκε έδρα της κοινότητας Πατσού, η οποία υπαγόταν στην επαρχία Αμαρίου. Το 1997 η κοινότητα Πατσού καταργήθηκε και ο οικισμός προσαρτήθηκε στο δήμο Συβρίτου, ενώ το 2010, με το πρόγραμμα Καλλικράτης, ο Πατσός προσαρτήθηκε στο δήμο Αμαρίου. Δείτε: Κοινότητα Πατσού
Απογραφές πληθυσμού
Προστατευόμενη τοποθεσία
Ο Πατσός είναι προστατευόμενος βιότοπος του Natura 2000 με κωδικό GR4330004.
