Ιθάκη ονομάζεται ένα από τα διασημότερα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη, για το οποίο χαρακτηρίζεται ότι «βρίσκεται στην τέλεια ποιητική του ωριμότητα». Η Ιθάκη δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο περιοδικό Γράμματα, το 1911 και θεωρείται διδακτικό-φιλοσοφικό ποίημα. Όταν το έγραψε, ο Καβάφης ήταν 48 ετών. Το ποίημα είναι γραμμένο με αμεσότητα, σε δεύτερο πρόσωπο, όπου ο ποιητής μιλά άμεσα στον αναγνώστη. Η έμπνευση του Καβάφη για το ποίημα είναι η Ιθάκη της Οδύσσειας του Ομήρου, η πατρίδα και ο πολυπόθητος στόχος προορισμού του Οδυσσέα και είναι το τελευταίο από τα μυθικά ποιήματά του. Η σημαντικότητα της Ιθάκης στην πρόσληψη του έργου του Καφάβη δείχνεται χαρακτηριστικά όταν ο ποιητής ταυτοποιείται από το ίδιο του το ποίημα: «ο ποιητής της Ιθάκης». Ο Ζακ Λακαρριέρ έγραψε για την Ιθάκη ότι «ποτέ ποίημα δεν έχει πει τόσα πολλά πράγματα, σε τόσες λίγες λέξεις».

1894: «Δευτέρα Οδύσσεια» - το ποίημα πρόπλασμα και η μελέτη «Τέλος του Οδυσσέως»

Με παρόμοιο θέμα ο Καβάφης είχε γράψει το 1894 το ποίημα «Δευτέρα Οδύσσεια», το οποίο δεν είχε δημοσιεύσει και ανήκει στα αποκαλούμενα «κρυμμένα ποιήματα», τα οποία είτε βρέθηκαν «κρυμμένα» στο αρχείο του Καβάφη, είτε σε αρχεία φίλων και συγγενών, ενώ η Ιθάκη ανήκει στα αναγνωρισμένα ποιήματά του. Σε εκείνο το ποίημα ο Οδυσσέας εγκαταλείπει εκούσια την Ιθάκη, αφού την βρήκε, για νέα ταξίδια, αφού η Ιθάκη αποδεικνύεται εσφαλμένος και απατηλός προορισμός, «όλη του η Ιθάκη ήτο μικρά». Σε αντίθεση με αυτό το ρομαντισμό της νεότητας του Καβάφη των 31 ετών, στην Ιθάκη, ο ωριμότερος Καβάφης, στα 48 του χρόνια, πιο ρεαλιστής, παρουσιάζει τον Οδυσσέα, σοφό, να γυρίζει σε αυτήν γνωρίζοντας «η Ιθάκες τι σημαίνουν».

Τον ίδιο χρόνο που ο Καβάφης έγραψε αυτό το πρόδρομο ποίημα, το 1894, έγραψε επίσης και μια μελέτη (την οποία δεν δημοσίευσε) με τίτλο «Τέλος του Οδυσσέως», στην οποία αναλύονται και συγκρίνονται οι απόψεις και οι οδυσσειακές εκδοχές της ιστορίας, αυτή του ομηρικού προτύπου (της οριστικής επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη) με αυτές του Δάντη και του Τέννυσον (της νέας αναχώρησης από την Ιθάκη, για ένα τυχοδιωκτικό ταξίδι), την εκδοχή που ακολούθησε στο ποίημα της Δευτέρας Οδύσσειας.

Δημοσίευση το 1911 στην Αλεξάνδρεια και πρώτη μετάφραση το 1924 στα αγγλικά

Η Ιθάκη γράφτηκε τον Οκτώβριο του 1910 και δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Γράμματα, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο τεύχος Οκτωβρίου - Νοεμβρίου του 1911. Η πρώτη μετάφραση του ποιήματος έγινε στα αγγλικά και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The Criterion του ποιητή Τ.Σ. Έλιοτ το 1924, με την υποστήριξη του συγγραφέα Ε.Μ. Φόρστερ. Το ποίημα (όπως και άλλα) είχε μεταφράσει ο κοινός φίλος του Φόρστερ και του Καβάφη, ο σπουδασμένος στην Αγγλία Αλεξανδρινός δικηγόρος Γεώργιος Βαλασόπουλος (George Valassopoulo, Ιαν 1890-Οκτ 1972), με την επίβλεψη του ίδιου του Καβάφη. Κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Φόρστερ υπηρετούσε στον Ερυθρό Σταυρό στην Αλεξάνδρεια ως αντιρρησίας συνείδησης την περίοδο 1916-18 και εκεί είχε γνωρίσει τον Καβάφη.

Γλώσσα, μορφολογία και δομή

Η Ιθάκη είναι ποίημα γραμμένο στη δημοτική γλώσσα, με κάποια λογιότερα στοιχεία. Η Ιθάκη κατατάσσεται στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη με χαρακτηριστικά τη χρήση του β΄ ενικού, τον επιστολικό χαρακτήρα με αποδέκτη τον αναγνώστη, τον συμβουλευτικό και παραινετικό χαρακτήρα, τον υποβλητικό διδακτισμό. Στο ποίημα αναγνωρίζονται οι εξής νοηματικές ενότητες:

Στίχοι 1-3: «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη» - η ευχή «να είναι μακρύς ο δρόμος» Στίχοι 4-12: «Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας» - ψυχική προετοιμασία του ταξιδιού Στίχοι 13-23: «Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος» - περιγραφή των αγαθών του ταξιδιού («με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά, θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους») Στίχοι 24-30: «Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη» - παραίνεση «χρόνια πολλά να διαρκέσει» το ταξίδι Στίχοι 31-33: «Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι» - αυτό που πραγματικά έδωσε η Ιθάκη, το ταξίδι Στίχοι 34-36: «Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε» - «η Ιθάκες»-σύμβολο, «ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν».

Λεπτομέρειες

Μεταφορές και συμβολισμοί

Ενώ άλλα μυθολογικά ποιήματα του Καβάφη περιγράφουν στιγμές από το ιστορικό παρελθόν, η Ιθάκη αποδίδεται όχι ως το ομηρικό ταξίδι του Οδυσσέα, αλλά ως μια μεταφυσική και ψυχολογική αναζήτηση του κάθε αναγνώστη, στον οποίο απευθύνεται άμεσα ο ποιητής, με σκοπό τις εμπειρίες της ζωής και την σοφία. Μάλιστα, σε αντίθεση με την Οδύσσεια όπου ο ήρωας θέλει να επιστρέψει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα στην πατρίδα του την Ιθάκη, ο Καβάφης προσφέρει μια άλλη οπτική: Εύχεται στον αναγνώστη να «είναι μακρύς ο δρόμος» και τον προτρέπει: «μη βιάζεις το ταξίδι διόλου».

Συμβολισμοί

Οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες, ο άγριος Ποσειδώνας – που συμβολίζουν στις εσωτερικές μας αναζητήσεις τις φοβίες μας, ότι μας σταματά και μας τρομάζει. η Ιθάκη, η ίδια, η μετουσίωση του ομηρικού ταξιδιού της επιστροφής στο καβαφικό ταξίδι αναζήτησης εμπειριών και σοφίας συμβολισμός που ενισχύεται από την αντισυμβατική χρήση του πληθυντικού, «η Ιθάκες» (το άρθρο «η» στην παλαιά ορθογραφία γραφόταν έτσι και στο πληθυντικό) στο τέλος του ποιήματος. οι «καλές πραγμάτειες», τα σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ' έβενοι και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, σύμβολα των πόθων μας, σύμβολα της ηδονής που ύμνησε ο Καβάφης στο ποιητικό του έργο. τα Φοινικικά εμπορεία και οι Αιγυπτιακές πόλεις, σε μια ακριβή περιγραφή των προορισμών που θα έβρισκε ο Οδυσσέας στο ταξίδι της εποχής του, χρησιμεύουν ως σύμβολα των προορισμών του κάθε ταξιδιού. Τέλος, σημαντικό συμβολικό ρόλο έχει η παντελής έλλειψη αναφοράς στον Οδυσσέα, κάτι που μετουσιώνει την Ιθάκη από προορισμό του ταξιδιού του ομηρικού Οδυσσέα σε προορισμό του κάθε αναγνώστη ως δικαιολογία για να κάνει κανείς το ταξίδι της ζωής.

Μηχανισμοί τους οποίους χρησιμοποιεί ο ποιητής

Ο Καβάφης χρησιμοποιεί αφενός την επανάληψη, αφετέρου την αντισυμβατική σύνταξη και ορθογραφία:

την επανάληψη για να δοθεί έμφαση: η ευχή να είναι το ταξίδι μακρύ, και στην αρχή του ποιήματος αλλά και στην αρχή της δεύτερης στροφής οι δυσκολίες – συμβολισμοί του ταξιδιού, οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες, ο θυμωμένος Ποσειδώνας, επαναλαμβάνονται δυο φορές στην πρώτη στροφή, το ίδιο και τα ηδονικά μυρωδικά στη δεύτερη στροφή επαναλαμβάνονται επίσης δυο φορές – σύμβολα του ερωτισμού που διατρέχει αρκετά ποιήματα του Καβάφη το ίδιο το όνομα της Ιθάκης, που στις τελευταίες στροφές του ποιήματος επαναλαμβάνεται τρεις φορές αυτούσιο και μια σε (αντισυμβατικό) πληθυντικό την μη συμβατική ορθογραφία / σύνταξη: «αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου», αντί για «κουβαλείς» «η Ιθάκες» με την αντισυμβατική χρήση του πληθυντικού.

Καβαφικά Αυτοσχόλια

Στο βιβλίο του Γ. Λεχωνίτη Kαβαφικά Aυτοσχόλια, ο ίδιος ο Καβάφης αναφέρει για το ποίημα αυτό: «Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές. Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκει ένα σκοπόν "Ιθάκην", αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού του ιδίου. Κάποτε δε την Ιθάκην, όταν φθάνει στο τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέρα των προσδοκιών του. Εντούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε».

Μεταφράσεις

Στην αγγλική γλώσσα, σημαντικότατες μεταφράσεις είναι αυτή του Γεωργίου Βαλασόπουλου (η πρώτη μετάφραση στα αγγλικά, το 1924 του φίλου και μεταφραστή του Καβάφη), του Ιωάννη Μαυρογορδάτου το 1952, αλλά και της Ρέι Ντάλβεν το 1961, και αυτή των Έντμουντ Κίλι και Φίλιπ Σέραρντ (το 1975 και το 1995) που έγιναν μεταξύ 1951 και 1975 αλλά και αρκετές μεταφράσεις που έγιναν αργότερα όπως της Αλίκης Μπάρνστοουν το 2006, του Στρατή Χαβιαρά το 2004 (Αθήνα) και το 2007 (Ουάσινγκτον), του Ευάγγελου Σαχπέρογλου το 2008 και του Ντάνιελ Μέντελσον το 2009. Στη γαλλική γλώσσα, γνωστότερες είναι η πρώτη μετάφραση της Γαλλίδας ακαδημαϊκού Μαργκερίτ Γιουρσενάρ του 1940 (σε πεζό λόγο), την οποία επεξεργάστηκε ξανά το 1954 και το 1958 και του ελληνιστή Ζακ Λακαρριέρ σε μορφή ποιήματος. Στην ιταλική γλώσσα σημαντική μετάφραση της Ιθάκης έχει γίνει το 1961 από τον νεοελληνιστή Φιλίππο Μαρία Ποντάνι. Στα ισπανικά, έχουν δημοσιευτεί μεταφράσεις και το 1982 από τον Χοσέ Μαρία Αλβάρεζ, αλλά και το 1999 από τον Πέδρο Μπαδένας ντε λα Πένια. Μετάφραση στα πορτογαλικά έχει γίνει από τους Χόρχε ντε Σένα, Χοσέ Πάουλο Παές και Ísis Borges da Fonseca. Στα γερμανικά το ποίημα μεταφράστηκε από τον Βόλφγκανγκ Γιόσινγκ με τη συμμετοχή της Ντόρις Γκούντερτ και εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Romiosini στην Κολωνία το 1983. Στα ρωσικά το ποίημα αποδόθηκε από διάφορους μεταφραστές. Μερικές από τις πιο αξιόλογες μεταφράσεις είναι αυτές του Γκενάντι Σμάκοφ, της Σοφίας Ιλίνσκαγια, του Αλεξάντρ Βελιτσάνσκι, του Γιεβγκένι Κολέσοφ και του Βλαντισλάβ Νεκλιάγιεφ). Στα ολλανδικά μεταφράστηκε από τον Χανς Βάρεν και τον Μάριο Μόλενγκρααφ το 1984.

Επίδραση

Στην Ελλάδα, η Ιθάκη είναι ένα από τα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας τα οποία διδάσκονται στα σχολεία, στην Α΄ Λυκείου. Σημαντική επίδραση στη διάδοση του ποιήματος αλλά και της ποίησης του Καβάφη, είχε η ανάγνωσή του από τον Μορίς Τέμπλσμαν, σύντροφο της Ζακλίν Κένεντι Ωνάση, στην κηδεία της στη Νέα Υόρκη των ΗΠΑ το 1994, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα την εξάντληση της μετάφρασης σε έκδοση των Κίλι/Σέραρντ και την επανέκδοσή της δυο ακόμη φορές. Το 2004, ο Σον Κόνερι απήγγειλε την Ιθάκη, σε μουσική επένδυση του Βαγγέλη Παπαθανασίου, Αυτή η εκτέλεση κυκλοφόρησε σε CD και συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο Ithaca - A Journey in Colour της Μισελίν Ροκμπρίν Κόνερι. Οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος (Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος), σε μετάφραση των Κίλι και Σέραρντ στην αγγλική γλώσσα έχουν καταγραφεί στο The Yale Book of Quotations, στην έκδοση 2006.

Σημειώσεις

Αναφορές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Το ποίημα Ιθάκη, στην πρώτη του έκδοση: περιοδικό Γράμματα, Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τεύχος 9-10 (Οκτωβρίου - Νοεμβρίου 1911, σελ. 286-287 Το ποίημα Ιθάκη και τέσσερα ηχητικά αρχεία ανάγνωσής του Ithaca by C.P.Cavafy, αφήγηση στην αγγλική γλώσσα από τον Σον Κόνερι, μουσική επένδυση από τον Βαγγέλη Παπαθανασίου - youtube.com Το ποίημα «Οδυσσέας» (συγγραφή 1833, έκδοση για πρώτη φορά το 1842) του Άλφρεντ Τέννυσον που αποτέλεσε έμπνευση για το πρόδρομο ποίημα της Ιθάκης, τη Δευτέρα Οδύσσεια: στο πρωτότυπο (αγγλικά, στην Βικιθήκη στην αγγλική γλώσσα, Wikisource) και σε μετάφραση του Μαρίνου Σιγούρου Το ποίημα του 1894 Δευτέρα οδύσσεια του Κωνσταντίνου Καβάφη στη Βικιθήκη, πρόδρομος της «Ιθάκης», το οποίο είχε σαν έμπνευση το ποίημα «Οδυσσέας» του Τέννυσον και στροφές από την Κόλαση του Δάντη Ítaca, antiwarsongs.org: Μεταφράσεις της «Ιθάκης» σε πολλές γλώσσες (ιταλικά, γαλλικά, ισπανικά, (καστιλιάνικα και καταλανικά), πολωνικά, τσέχικα και αγγλικά, σε κάποιες περιπτώσεις σε δυο διαφορετικές μεταφράσεις) Η Ιθάκη του Καβάφη σε κόμικ